Тэма генацыду беларускага народа гучыць на ўвесь свет. Дакументальная кінадылогія “Спаленыя вёскі” і “Лагеры смерці” кранула сэрцы гледачоў як у краіне, так і далёка за яе межамі: стужкі ўжо ўбачылі ў Бельгіі, Індыі, Кітаі, Кыргызстане, і гэтае сведчанне нашай гісторыі працягвае падарожжа. 

Адзін з самых эмацыйных вечароў прайшоў у сталічным кінатэатры “Перамога”, дзе прагляд фільмаў ператварыўся ў моцны акт памяці і адзінства. У зале сабраліся ветэраны Вялікай Айчыннай, былыя вязні фашысцкіх канцлагераў, людзі, цягам вайны гвалтам вывезеныя на працы ў Германію, прадстаўнікі Узброеных Сіл. Кожны з іх — сведка тых жахаў, якія пераадолеў наш народ. 

Перад паказам публіку вітаў творчы калектыў Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў. Гучалі песні ваенных гадоў — пранізлівыя, знаёмыя ўсім з дзяцінства. У гэтых кампазіцыях — боль, надзея, любоў, сіла, што аб’ядноўваюць пакаленні. 

Асаблівую эмацыйную глыбіню вечару надалі жывыя аповеды тых, чыю маладосць абпаліла вайна. 

Удзельніцы творчага калектыву былых малалетніх вязняў фашысцкіх канцлагераў “Лёсы”, уганараванага спецыяльнай прэміяй Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь “За духоўнае адраджэнне”, захоўваюць і перадаюць памяць аб пройдзеным праз мастацтва і прафесійную дзейнасць. У словах гэтых людзей няма патэтыкі — толькі праўда. Праўда, якая баліць.

Сваёй гісторыяй падзялілася і Галіна Рэйлян, 1937 года нараджэння. Яе маленства прайшло ў канцлагеры Дахау. Дзяўчынцы было сем гадоў, калі вязняў вызвалілі. Галіна разам з сёстрамі знаходзілася ў працоўным лагеры пры авіяцыйным заводзе, дзе кожны дзень быў змаганнем за выжыванне. 

— Памятаю, як у небе раптам загулі самалёты — пачалася бамбёжка. Я тады ляжала ў бальніцы сярод халодных сцен з загіпсаванай нагой, бездапаможная. У лагеры было бамбасховішча, і туды беглі ўсе — і мы, і нават немцы з авіяцыйнага завода. Сястра кінулася па мяне, не думаючы пра небяспеку. Мы беглі разам, падалі ад выбухаў і лязгу ў небе, што звальвалася на зямлю, уставалі. Калі вярнуліся — бальніцы ўжо не было. Толькі чорная яма і пах гару. Я магла там застацца… Я магла ніколі не вырасці, не расказаць гэта, не адчуць жыццё. Гэта невымоўны жах. Не чалавечы. Не дзіцячы. Я хачу, каб людзі памяталі: вайна — не проста кадры ў кіно, не здымкі з архіваў. Гэта рэальны боль, смерць, страчаная маладосць. Гэта галеча, голад, нявінныя ахвяры. І самае страшнае — здольнасць усё гэта забыць. Таму мы гаворым. Таму мы спяваем. Таму мы жывём. 

Ларыса Александрэнка, 1937 года нараджэння, расказала пра жудасныя падзеі ў гета мястэчка Чарнаўчыцы Брэсцкага раёна. Яе бацька, развітваючыся з сям’ёй, прамовіў: “Калі што — савецкая ўлада вас не пакіне”. Гэта аказаліся яго апошнія словы. 

— Мне было ўсяго чатыры з паловай гады, калі нас з маці вывезлі ў гета. Я памятаю той момант, быццам учора: мая адзіная выхадная сукенка паляцела ў агульную кучу, калі забіралі ўсё, што яшчэ заставалася. Маці шаптала: “Плач, дачушка. Можа, нешта пакінуць...” Але не пакінулі нічога. Ні рэчаў, ні надзеі. Нас пагрузілі на іншыя падводы і павезлі ў невядомасць. Жанчыны побач пыталіся: “Куды вы нас? На расстрэл?” — “Не, у гета”. Нас даставілі ў Чарнаўчыцы. Дзеці паміралі ад голаду, холаду, хвароб... На просьбы пра дапамогу фашысты адказвалі цынічна: “Чым больш памрэ, тым менш камуністаў застанецца”. Дзіцячая магіла ў Чарнаўчыцах — і сёння нямая сведка жаху, якому няма апраўдання. Мы з хорам “Лёсы” аб’ехалі ўсе гэтыя святыя мясціны. Спявалі там, дзе маўчаць камяні, каб памяць пра тых, хто не вярнуўся, гучала праз нашы галасы. 

Ларыса Александрэнка, Валянцiн Смiрноў, Галіна Рэйлян

Ларыса Аляксееўна захавала аповеды маці, запісаныя перад яе смерцю. Гэта не проста сямейны архіў — гэта голас тых, хто ўжо не можа гаварыць. І ён цяпер жыве ў экспазіцыі мемарыяльнага комплексу “Брэсцкая крэпасць-герой” — каб праўда не згасла.

Распавядае палкоўнік Валянцін Смірноў, удзельнік мноства падзей, што сталі ваеннай гісторыяй: 

— Я нарадзіўся ў 1940-м, быў зусім маленькі і шмат з таго часу не памятаю — толькі цені, толькі перажыванні маіх блізкіх, што адклаліся дзесьці глыбока. Але з самага дзяцінства я дакладна ведаў адно: абараняць Радзіму — не проста абавязак. Гэта гонар, сэнс. У 11 гадоў я пайшоў у Сувораўскае вучылішча. Служыў у Ленінградзе, Калінінградзе, ва Уладзівастоку, у марской пяхоце Ціхаакіянскага флоту. Многа чаго сустракаў у жыцці — і радасці, і страты, і подзвігі, і боль. Але кожны раз, калі гляджу такія фільмы, як “Спаленыя вёскі” або “Лагеры смерці”, — сэрца сціскаецца. Гэта не проста дакументальнае кіно, а расказ пра нас саміх, пра тое, што мы перажылі і што павінны памятаць. Я хачу, каб гэта бачыла моладзь. Каб разумела: вайна — не пра медалі і парады. Гэта — расстраляныя дзеці, гэта — сем’і, разарваныя выбухам. Гэта — маці, якія не дачакаліся сыноў. Вось пра што трэба думаць. Чалавек павінен ведаць, адкуль ён родам, і жыць так, каб быць карысным сваёй краіне, свайму народу. Бо найстрашнейшае, што можа здарыцца з намі, — забыццё. А забыццё — гэта другая смерць. 

Падчас паказу ў зале панавала цішыня, у якой чуліся толькі цяжкія ўздыхі. Некаторыя ледзь стрымлівалі слёзы. Кожны кадр дакументальных стужак — не мастацкая рэканструкцыя, а сапраўдныя гісторыі, перажытыя тысячамі беларусаў. Гледачы бралі за рукі сваіх блізкіх — бо трагедыя датычыцца кожнага. 

Сустрэча нагадала: памяць — не фармальнасць і не рытуал, а жывы нерв нацыі. Гэта кіно, што сведчыць пра важнае, песня, што гучыць праз гады. Пакуль жыве і перадаецца памяць — жыве і наша праўда. 

Ганна КАЛІНІНА 

Фота Уладзіміра ШЛАПАКА